Thang Thực Phẩm Chế Biến: Chọn Thông Minh

Trong thời đại thông tin bùng nổ, cụm từ “thực phẩm chế biến” thường bị gán mác tiêu cực, gây hoang mang cho nhiều người. Tuy nhiên, không phải mọi loại thực phẩm chế biến đều giống nhau hay đều có hại. Để giúp bạn có cái nhìn đúng đắn và đưa ra những lựa chọn dinh dưỡng thông minh hơn, chúng ta cần hiểu rõ về các hệ thống phân loại thực phẩm. Bài viết này sẽ giúp bạn khám phá hai hệ thống chính: NOVA và WISEcode, từ đó gỡ bỏ những lầm tưởng và trang bị kiến thức cần thiết.

NOVA: Thang đo mức độ “can thiệp công nghiệp”

Hệ thống phân loại NOVA (viết tắt của một khái niệm tiếng Bồ Đào Nha, nhưng cách dễ hiểu nhất là về mức độ chế biến công nghiệp) ra đời vào đầu những năm 2010 bởi các nhà nghiên cứu Brazil. Mục đích chính của NOVA là giúp chúng ta nhận diện mức độ mà thực phẩm đã bị “biến đổi” khỏi trạng thái tự nhiên của chúng thông qua các quy trình công nghiệp. NOVA chia thực phẩm thành bốn nhóm chính, từ ít chế biến nhất đến siêu chế biến:

NOVA 1: Thực phẩm tươi hoặc chế biến tối thiểu.
- Là gì? Đây là những thực phẩm nguyên bản từ tự nhiên hoặc chỉ qua các xử lý vật lý tối thiểu để giữ độ tươi ngon, ví dụ: rửa, cắt, làm đông lạnh, rang, luộc.
- Ví dụ phổ biến: Táo, chuối, thịt tươi, trứng, sữa thanh trùng, gạo lứt, rau củ quả.
- Tầm quan trọng: Chúng là nền tảng của một chế độ ăn uống lành mạnh.
NOVA 2: Nguyên liệu thực phẩm đã qua chế biến.
- Là gì? Các sản phẩm được chiết xuất từ thực phẩm nhóm 1 hoặc từ tự nhiên, dùng để nấu nướng, nêm nếm món ăn. Chúng không thường được ăn riêng lẻ.
- Ví dụ phổ biến: Dầu thực vật, đường, muối, bơ.
- Tầm quan trọng: Giúp chúng ta tạo ra các món ăn tại nhà.
NOVA 3: Thực phẩm chế biến.
- Là gì? Những thực phẩm được làm ra bằng cách kết hợp nhóm 1 với nhóm 2, thường là để tăng độ bền, hương vị hoặc sự tiện lợi. Quá trình chế biến khá đơn giản.
- Ví dụ phổ biến: Bánh mì tươi (chỉ bột, nước, men, muối), rau củ đóng hộp (chỉ rau củ, nước, muối), phô mai, cá ngừ đóng hộp đơn giản.
- Tầm quan trọng: Có thể là một phần hữu ích của chế độ ăn uống, đặc biệt khi thực phẩm tươi sống không có sẵn.
NOVA 4: Thực phẩm siêu chế biến (UPF – Ultra-processed foods).
- Là gì? Đây là nhóm có mức độ can thiệp công nghiệp cao nhất. Chúng thường chứa nhiều thành phần công nghiệp, phụ gia (như hương liệu, chất tạo màu, chất nhũ hóa, chất làm ngọt nhân tạo), và rất ít hoặc không có thành phần từ thực phẩm nguyên bản. Chúng được thiết kế để cực kỳ hấp dẫn, tiện lợi và có thời gian bảo quản lâu.
- Ví dụ phổ biến: Nước ngọt có ga, xúc xích công nghiệp, snack khoai tây chiên, mì gói, ngũ cốc ăn sáng có đường, nhiều loại bánh kẹo công nghiệp.
- Tầm quan trọng: Đây là nhóm cần được hạn chế tối đa do có liên quan chặt chẽ đến các vấn đề sức khỏe như béo phì, tiểu đường và bệnh tim mạch. Bạn có thể tìm hiểu thêm về tác động của UPF đến sức khỏe từ các nguồn đáng tin cậy như Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) hoặc các nghiên cứu chuyên sâu về rủi ro sức khỏe của UPF.

Ứng dụng của NOVA: NOVA đã trở thành công cụ quan trọng giúp các nhà khoa học, chính phủ và người tiêu dùng đánh giá nhanh chóng mức độ công nghiệp hóa của thực phẩm. Nó là một “chuông báo động” hiệu quả để nhận diện các sản phẩm siêu chế biến. Để hiểu rõ hơn về hệ thống này, bạn có thể tham khảo thêm thông tin từ Food and Agriculture Organization (FAO) của Liên Hợp Quốc.

Khi NOVA chưa đủ: Sự cần thiết của cái nhìn toàn diện

Mặc dù NOVA rất hữu ích, nhưng nó vẫn có những hạn chế nhất định. Vấn đề lớn nhất là NOVA chỉ tập trung vào mức độ chế biến công nghiệp mà không xem xét giá trị dinh dưỡng cụ thể của thực phẩm. Điều này có thể dẫn đến một số hiểu lầm:

Không phải cứ “chế biến” là xấu: Một số thực phẩm NOVA 3 như sữa chua không đường, bánh mì nguyên cám thủ công, hoặc đậu đóng hộp đơn giản vẫn là nguồn dinh dưỡng tốt và tiện lợi.
Giá trị dinh dưỡng bị bỏ qua: Một đĩa rau củ xào thủ công tại nhà hàng sang trọng (NOVA 1/2) có thể nhiều dầu mỡ hơn một hộp đậu đóng hộp (NOVA 3) mà lại bị đánh giá là “ít chế biến” hơn. Hay một ly nước ép trái cây tươi (NOVA 1) dù “tươi” nhưng đã mất đi chất xơ và chứa nhiều đường tự nhiên, nếu uống quá nhiều cũng không tốt bằng ăn cả quả táo (NOVA 1).
Sự phức tạp của “siêu chế biến”: Ngay cả trong nhóm NOVA 4, cũng có sự khác biệt. Một thanh protein bar có bổ sung vitamin và khoáng chất, dù là siêu chế biến, có thể vẫn tốt hơn một gói snack khoai tây chiên rỗng dinh dưỡng.

Những ví dụ này cho thấy, chỉ dựa vào mức độ chế biến là chưa đủ để đánh giá toàn diện một thực phẩm.

WISEcode: Phân loại đa chiều và bổ trợ cho NOVA

Nhận thấy những hạn chế của NOVA, các nhà khoa học đã phát triển những hệ thống mới, toàn diện hơn. WISEcode là một trong những cách tiếp cận nổi bật. WISEcode không chỉ nhìn vào mức độ chế biến mà còn xem xét nhiều yếu tố khác của thực phẩm, mang đến một cái nhìn đa chiều hơn:

Bản chất của thực phẩm: Nó đến từ thực vật hay động vật, ở dạng thô hay đã qua sơ chế.
Mục đích chế biến: Tại sao thực phẩm đó được chế biến (ví dụ: để bảo quản, tăng cường dinh dưỡng, tạo sự tiện lợi).
Các thành phần chính: Những chất dinh dưỡng chủ đạo có trong sản phẩm (ví dụ: protein, carbohydrate, chất béo, vitamin, khoáng chất).
Bối cảnh sử dụng: Thực phẩm này thường được dùng như thế nào (là bữa chính, đồ ăn vặt, đồ uống?).
Hàm lượng dinh dưỡng: Đánh giá cụ thể về lượng đường, muối, chất béo bão hòa, chất xơ, vitamin và khoáng chất.
Mức độ chế biến chi tiết: WISEcode phân loại thực phẩm thành 5 cấp độ: Minimal, Light, Moderate, Ultra, và Super-Ultra Processed, cung cấp cái nhìn sâu hơn về mức độ can thiệp công nghiệp, đặc biệt là với nhóm “siêu siêu chế biến” (Super-Ultra Processed) có mức độ phức tạp và phụ gia cực cao.

Điểm khác biệt và tính bổ trợ:

NOVA giống như một chiếc kính lúp giúp bạn nhanh chóng phát hiện các sản phẩm siêu chế biến (UPF) cần hạn chế. Nó đưa ra một cảnh báo mạnh mẽ về mức độ can thiệp công nghiệp.
WISEcode thì giống như một bản đồ chi tiết hơn, giúp chúng ta hiểu sâu hơn về bản chất, thành phần và cách sử dụng của thực phẩm, dù nó đã qua chế biến ở mức độ nào.
Hai hệ thống này không đối lập mà bổ trợ cho nhau. Bạn có thể dùng NOVA để loại bỏ nhanh các UPF khỏi danh sách mua sắm, sau đó dùng hiểu biết sâu hơn từ WISEcode để đánh giá các thực phẩm còn lại dựa trên giá trị dinh dưỡng và mục đích sử dụng.

Tình trạng phát triển của WISEcode: WISEcode là một hệ thống phân loại mới hơn và vẫn đang trong quá trình nghiên cứu và phát triển. Nó không phát triển theo hướng thành một thang đo để dán nhãn trực tiếp trên sản phẩm như NOVA, mà thay vào đó, hướng đến việc phát triển thành một ứng dụng tiện ích cho người tiêu dùng. Với ứng dụng này, người dùng có thể quét mã vạch sản phẩm để nhanh chóng nhận biết mức độ chế biến và các thông tin dinh dưỡng chi tiết hơn, giúp đưa ra quyết định mua sắm thông minh ngay tại cửa hàng. Để tìm hiểu thêm về WISEcode và ứng dụng tiềm năng của nó, bạn có thể truy cập trang web chính thức của họ: WISEcode AI.

Lựa chọn thông minh: Không phải “chế biến” là có tội!

Mục tiêu cuối cùng của việc hiểu các hệ thống phân loại này là để bạn trở thành một người tiêu dùng thông thái.

Ưu tiên thực phẩm NOVA 1: Hãy xây dựng chế độ ăn uống của mình chủ yếu dựa trên thực phẩm tươi hoặc chế biến tối thiểu.
Cẩn trọng với NOVA 4 (và Super-Ultra Processed): Hạn chế tối đa các sản phẩm siêu chế biến. Chúng thường chứa nhiều đường, muối, chất béo không lành mạnh và ít dinh dưỡng.
Đừng “ghét bỏ” NOVA 3: Một số thực phẩm NOVA 3 có thể rất hữu ích và dinh dưỡng, đặc biệt trong cuộc sống hiện đại bận rộn. Hãy đọc nhãn mác, kiểm tra thành phần để đảm bảo chúng không chứa quá nhiều đường, muối, hoặc chất béo không tốt.
Hãy là một “thám tử thực phẩm”: Luôn đọc nhãn thành phần, đừng chỉ nhìn vào lời quảng cáo. Một món ăn “tự làm” tại nhà (dù có thể là NOVA 3) để phục vụ nhu cầu cá nhân và gia đình vẫn tốt hơn nhiều so với một sản phẩm công nghiệp siêu chế biến. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng thực phẩm chế biến tại gia để kinh doanh, nếu không tuân thủ nghiêm ngặt các quy định về vệ sinh an toàn thực phẩm của Bộ Y tế Việt Nam, có thể tiềm ẩn rủi ro lớn hơn rất nhiều so với ảnh hưởng của mức độ chế biến.

Hiểu đúng về cách phân loại thực phẩm chế biến không phải là để chỉ trích tất cả các sản phẩm đã qua chế biến, mà là để trang bị cho bạn kiến thức cần thiết để đưa ra những quyết định sáng suốt hơn cho sức khỏe của mình và gia đình. Để có những khuyến nghị chi tiết và phù hợp hơn với khẩu vị người Việt, bạn có thể tham khảo Tháp Dinh dưỡng của Viện Dinh dưỡng Quốc gia Việt Nam.

🥦 Bạn nghĩ sao về thang phân loại thực phẩm chế biến?
Có điều gì bạn còn băn khoăn, hoặc muốn chia sẻ thêm kinh nghiệm chọn thực phẩm trong đời sống hằng ngày?
👉 Hãy để lại bình luận bên dưới – FoodInsight luôn trân trọng mọi góc nhìn và câu hỏi từ bạn!

Nếu thấy bài viết hữu ích, đừng quên:

✅ Đăng ký newsletter để nhận bài mới mỗi tháng
👍 Like & Share bài viết để lan tỏa thông tin hữu ích đến cộng đồng
📱 Theo dõi Fanpage Facebook tại FoodInsight.info để không bỏ lỡ các nội dung chuyên sâu về thực phẩm, dinh dưỡng và công nghệ